Οι νομικές συνέπειες του γάμου

Για να εξετάσουμε το ρόλο της Πολιτείας στο γάμο σήμερα, πρέπει, κατ' αρχήν, να δούμε ποιες συνέπειες νομικές συνέπειες έχει ο γάμος, σύμφωνα με τη νομοθεσία. Αυτό αποτελεί τη βάση για να εξετάσουμε εάν δικαιολογείται μια παρόμοια αντιμετώπιση και σε άλλες, πιο χαλαρές μορφές συμβιώσεως - ήδη, σε μερικές διατάξεις του, ο Αστικός Κώδικας κάνει λόγο για "ελεύθερη ένωση", εννοώντας τη συμβίωση, η οποία εμφανίζει τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της οικογένειας (κοινός "οίκος" - κοινή μέριμνα για τις βιοτικές ανάγκες των συμβιούντων, αλλά και εμφάνισή τους προς τρίτους ως "ζευγάρι"), χωρίς όμως οι συμβιούντες να έχουν τελέσει μεταξύ τους γάμο.

Ο γάμος, λοιπόν, στα πλαίσια του Αστικού Κώδικα, είναι μια σύμβαση. Είναι ιδιαίτερη σύμβαση ως προς το ότι α. έχει υπόσταση, μόνον εφ' όσον τελεσθεί με ένα συγκεκριμένο τύπο (θρησκευτικό ή πολιτικό), ενώ οι περισσότερες συμβάσεις δεν υπόκεινται σε τύπο ή, εν πάση περιπτώσει, η έλλειψη του τύπου μπορεί να θεραπευθεί με κάποιον τρόπο, β. έχει στοιχεία αποκλειστικότητας (απαγορεύεται η διγαμία/ ο δεύτερος γάμος είναι άκυρος), γ. μπορεί να λυθεί μόνο με το θάνατο των συμβαλλομένων ή με αμετάκλητη δικαστική απόφαση (διαζύγιο), ενώ οι περισσότερες διαρκείς συμβάσεις μπορούν να λυθούν με καταγγελία ενός εκ των συμβαλλομένων, δ. ακόμη και η ακύρωσή του επιτρέπεται μόνο στις περιπτώσεις που ορίζει ο νόμος και μόνο με αμετάκλητη δικαστική απόφαση (αμετάκλητη = η δικαστική υπόθεση που έχει περάσει όλα τα στάδια της δικαιοδοσίας, ακόμη και τον Άρειο Πάγο, ή έχει περάσει η προθεσμία για να πάει στον Άρειο Πάγο).

Γεννά δικαιώματα και υποχρεώσεις και δημιουργεί καταστάσεις (όπως η συγγένεια) τόσο κατά τη διάρκειά του, όσο και μετά τη λύση του (είτε με θάνατο, είτε με διαζύγιο). Μεταξύ των συζύγων γεννά αμοιβαία υποχρέωση για συμβίωση και διατροφή, όπως και για λήψη από κοινού των αποφάσεων που αφορούν τη λειτουργία του συζυγικού οίκου. Παράλληλα, παράγει τεκμήριο πατρότητας του τέκνου που γεννήθηκε από παντρεμένους γονείς (ότι, δηλαδή, ο σύζυγος είναι ο πατέρας του). Η υποχρέωση διατροφής μεταξύ των συζύγων μπορεί να γίνει εξαναγκαστή ακόμη και μέσω δικαστικής αποφάσεως, ενώ οι υποχρεώσεις για συμβίωση και για από κοινού λήψη αποφάσεων, εάν παραβιάζονται, γεννούν, ουσιαστικά, δικαίωμα για διαζύγιο, καθώς προκαλούν ισχυρό κλονισμό της έγγαμης σχέσεως. Η υποχρέωση για διατροφή μεταξύ συζύγων υπάρχει, υπό προϋποθέσεις, ακόμη και μετά την έκδοση διαζυγίου.

Πέρα από αυτό, γεννά κληρονομικές αξιώσεις για το σύζυγο που επιζεί του άλλου - κληρονομεί, αν δεν υπάρχει διαθήκη, ένα ποσοστό της κληρονομιαίας περιουσίας (αν υπάρχουν τέκνα το 25%, αν όχι είτε το 50% αν ζουν κι άλλοι συγγενείς - μέχρι πρώτοι εξάδελφοι του κληρονομουμένου, είτε όλη την περιουσία, εάν δεν υπάρχει άλλος συγγενής), ενώ δικαιούται, σε κάθε περίπτωση (εκτός εάν έχει αποκληρωθεί), νόμιμη μοίρα επί της κληρονομιαίας περιουσίας. Ο επιζών σύζυγος, επιπλέον, λαμβάνει το λεγόμενο "εξαίρετο", δηλαδή την οικοσκευή που χρησιμοποιούσε με τον αποθανόντα σύζυγο για τις οικογενειακές τους ανάγκες (κουζίνες, έπιπλα, μαχαιροπήρουνα κ.λπ.).

Για τους παντρεμένους υπάρχουν και ιδιαίτερες μισθολογικές, φορολογικές και ασφαλιστικές ρυθμίσεις. Οι παντρεμένοι εργαζόμενοι δικαιούνται επίδομα γάμου. Οι σύζυγοι υποβάλλουν από κοινού δήλωση φορολογίας εισοδήματος. Εάν πεθάνει ένας σύζυγος που παίρνει σύνταξη, αυτή μεταβαίνει κατά ένα ποσοστό (συνήθως κατά 70%) στο σύζυγου που επιζεί, εφ' όσον ο τελευταίος δε λαμβάνει άλλη σύνταξη. Επίσης, παντρεμένοι δημόσιοι υπάλληλοι δικαιούνται να λαμβάνουν κοινές μεταθέσεις.

Αυτές είναι οι βασικές ρυθμίσεις που μούρχονται στο νου αυτή τη στιγμή, οι οποίες διαφοροποιούν νομικά τους παντρεμένους από τους ανύπαντρους. Κάποιες πολύ ειδικές ρυθμίσεις, όπως στο δίκαιο της υιοθεσίας ή της τεχνητής γονιμοποίησης, νομίζω ότι δεν αξίζει τον κόπο να αναφερθούν. Αξίζει τον κόπο να αναρωτηθούμε ποιοι λόγοι οδήγησαν σ' αυτές τις διαφοροποιήσεις. Προφανώς η μέριμνα του νομοθέτη να ενισχύσει την οικογένεια, κατά κύριο λόγο. Αλλά να ενισχύσει την οικογένεια και το γάμο ως τι; Ως μια τυπική δικαιοπραξία; Ως μια προσπάθεια δύο ανθρώπων να ζήσουν από κοινού; Ως η αρχή μιας οικογένειας; Ως μια προσπάθεια, η οποία θα έχει, τουλάχιστον, κάποια διάρκεια, καθώς θεμελιώνεται σε μια ισχυρή νομική δέσμευση; Ως θρησκευτικό μυστήριο;

Αν αρχίσουμε να απαντούμε σε αυτά τα ερωτήματα, θα μπορέσουμε πιο εύκολα να καταλήξουμε σε παρατηρήσεις για τη δυνατότητα επεκτάσεως των "προνομίων" αυτών του γάμου και σε άλλες, ενδεχομένως, μορφές συμβιώσεως. Παράλληλα, θα γινει πιο ξεκάθαρη η αιτιολόγηση της εμπλοκής της Πολιτείας ή των θρησκευτικών λειτουργών στην επικύρωση του γάμου. Η θεώρηση αυτή δεν έχει καμμία σχέση με τη μυστηριακή φύση του γάμου, όπως την αντιλαμβάνεται η Ορθόδοξη Εκκλησία, φυσικά. Η θέση της Πολιτείας για τον τυπικό τρόπο τελέσεως του γάμου-σύμβαση δεν πρέπει να επηρεάσει την τέλεση του γάμου-μυστήριο.